Historia

GWOŹDZIEC

Miasteczko w powiecie kołomyjskim, woj. stanisławowskim, położone nad rzeką Czerniawą. Na początku obecnego stulecia liczyło około 1650 mieszkańców trudniących się głównie rolnictwem.

Historia. 

Pierwsza wiadomość historyczna pochodzi z 1373 r., kiedy to książę Władysław Opolczyk, nagradzając zasługi Chodka Łojewicza nadał mu wieś „Gozdzecz”. Parafia rzymskokatolicka erygowana w 1475 r. przez Prokopa z Gwoźdźca. W XVII w. Gwoździec należał do Buczackich, którzy zbudowali tu zamek oblegany m.in. w 1531 r., bezpośrednio przed bitwą pod Obertynem (w anglojęzycznej historiografii pojawia się nawet zwrot "the Battle of Gwoździec")^[1]. Córka Mikołaja Buczackiego Tworowskiego, wniosła Gwoździec w posagu do rodziny Potockich. Za czasów Jana Teodoryka Potockiego, podkomorzego halickiego i działacza różnowierczego w XVII w., czynny był w Gwoźdźcu zbór kalwiński. Później znowu drogą posagu przeszedł Gwoździec do książąt Puzynów, herbu Oginiec. W 1715 r. książę Michał Puzyna dla reaktywowania parafii rzymskokatolickiej osadził bernardynów przy wybudowanym dla nich drewnianym kościele, a po jego pożarze zbudowano kościół murowany, konsekrowany w 1775 r. Przy klasztorze istniała w latach 1784–1885 szkoła parafialna oraz infirmeria dla ludności. Około 1875 r. Puzynowie wybudowali nowy dwór w części Gwoźdźca zwanej Ostapkowcami. W Starym Gwoźdźcu był drugi dwór, postawiony również w XIX w., który od Puzynów przeszedł po kądzieli do Dzieduszyckich, następnie do Komorowskich i Horochów.
Wg spisu powszechnego z 1921 r. w Gwoźdźcu było 277 budynków, 1992 mieszkańców (Polaków-961, Żydów-651, Rusinów-380). W 1931 r. spis podaje 462 budynki, 2723 mieszkańców (Polaków-886, pozostałych-1837)^[2]. 

Gwoździec przed wojną

Zabytki. 

Kościół pod wezwaniem Niepokalanego Poczęcia NMP oo. bernardynów zbudowany w latach 1730-1740, jednonawowy, dwuwieżowy. W II poł. XVIII w. przebudowę wykonano wg projektu lwowskiego architekta Franciszka Ksawerego Kulczyckiego, a rzeźby w drewnie i kamieniu wykonali znani artyści: Jan Pinsel i Dionizy Stanetti. W 1888 r. pożar zniszczył dachy, część wystroju wnętrza oraz klasztor. Po odbudowie ponownie uszkodzony w czasie I wojny światowej (wieże kościelne i dach), szkody usunięto przed 1925 r. Bernardynów wygnano w 1945 r. Część nieruchomości kościelnych przewieziona została do Leżajska; archiwum i bibliotekę włączono do zbiorów prowincji w Krakowie.

Dwór z 1875 r. miał ok. 20 pomieszczeń, które były urządzone stylowymi, głównie empirowymi meblami. Mieściła się tam galeria portretów sięgająca XVII w. oraz kolekcje: numizmatów, porcelany, mundurów wojskowych z okresu napoleońskiego i powstania styczniowego oraz niewielki zbiór zegarów. Archiwum rodzinne zawierało dokumenty z czasów Władysława IV oraz papiery związane z działalnością gen. J. Dwernickiego, którego córka, Hortensja, była żoną Romana Puzyny. 

Po zamku Buczackich do okresu międzywojennego przetrwały tylko wały ziemne.
W Gwoźdźcu była do II wojny światowej drewniana synagoga z XVII w., z malowidłami i zabytkowym świecznikiem, wysoka na 15 m, z czego wys. dachu to 9 m. Obecnie, zrekonstruowany dach synagogi z bogatą polichromią można podziwiać w Muzeum Historii Żydów Polskich w Warszawie.
Ważnym zabytkiem na terenie miejscowości jest stary cmentarz zw. polskim z XIX-wiecznymi nagrobkami (w tym powstańców listopadowych) i kwaterą książąt Puzynów.

Czasy dzisiejsze. 

Kościół pobernardyński zwrócono wiernym pod koniec 1991 r. i rekonsekrowano pw. św. Antoniego z Padwy. Kolejni duszpasterze to: ks. Piotr Buk, ks. Józef Trela, ks. Jan Radoń, ks. Andrzej Ziober, ks. Grzegorz Ząbek, ks. Antoni Więch. W Gwoźdźcu żyje dziś kilku Polaków (osób polskiego pochodzenia); pozostali uczęszczający do kościoła nie znają dobrze j. polskiego i mają w większości korzenie ukraińskie. Nabożeństwa odprawiane są w j. państwowym - ukraińskim.

Gwoździec jest miejscem urodzenia kardynała Jana Puzyny (1842–1911), biskupa krakowskiego w latach 1894–1911^[3] oraz Jerzego Kawalerowicza (1922–2007), polskiego reżysera i scenarzysty, posła na sejm PRL w latach 1980-1985. Zachował się jego dom rodzinny. W Gwoźdźcu zmarł i został pochowany Dominik Magnuszewski (1810–1845), dramaturg, prozaik, poeta, jeden z czołowych przedstawicieli ekspresjonizmu romantycznego w literaturze polskiej^[4].

Z parafii Gwoździec (wieś Kułaczkowce) pochodzi bp pomocniczy archidiecezji lwowskiej Rafał Kiernicki (1912–1995). 4 maja 2012 we lwowskiej katedrze został otwarty jego proces beatyfikacyjny. Na cmentarzu w Gwoźdźcu spoczywają członkowie jego najbliższej rodziny.
Inni Polacy związani z tym miejscem:
Roman Puzyna (1788–1861), ojciec kard. Jana Puzyny, oficer wojsk Ks. Warsz., uczestnik kampanii 1809, 1812 i 1813 r., szef szwadronu Krakusów (1813), został ranny w r. 1813 pod Lipskiem, był kawalerem Złotego Krzyża Virtuti Militari.;
Leon Puzyna (1868-1932), poseł na galicyjski Sejm Krajowy, członek Rady Powiatowej w Kołomyi, autor prac z dziedziny rolnictwa;

Józef Antoni Beaupré (1800-1972) - ur. w Gwoźdźcu polski lekarz w Krzemieńcu, przyjaciel Juliusza Słowackiego, dwukrotnie skazany na zesłanie;

Aleksander Dzieduszycki (1874–1949) - pułkownik kawalerii Wojska Polskiego, poseł RP w Danii, wnuk bł. Marceliny Darowskiej, założycielki zgromadzenia sióstr niepokalanek;

Aleksander Stanisław Dzieduszycki (1913–1879) - polityk, powstaniec listopadowy;
Tadeusz Rześniowiecki (1912–1981), samorządowiec i polityk, starosta chojnicki 1945–50, poseł na Sejm PRL 1957–69;
Eugeniusz Dostojewski, vel Harhala vel Gargala (1924–2001) - generał brygady Ludowego Wojska Polskiego (1961).
Janina Rokicka z d. Krasnodębska (1919-2020) - autorka książki o Gwoźdźcu;
ks. prałat Edmund Cisak (1930-2022) - kapłan diec. opolskiej, były krajowy kapelan Sybiraków, inicjator pierwszego w Polsce Pomnika Sybiraków (Jasna Góra, 1990) oraz Diecezjalnej Pielgrzymki Opolskiej na Jasną Górę, odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski.

opr. A. Więch

ZOBACZ TAKŻE:

• Czy Gwoździec miał bazylikę?
• Po gwoździeckim cmentarzu błądząc. Cz. 1 - policjanci
• Po gwoździeckim cmentarzu błądząc. Cz. 2 - ks. Andrzej Bajewski (1838-1885)
• Po gwoździeckim cmentarzu błądząc... (cz. 3 - cmentarz przykościelny)
• Gwoździec - Żydzi, którzy wyjechali na Dolny Śląsk

---

[1] T. Jaques, Dictionary of Battles and Sieges: F-O. Greenwood Publishing Group, 2007, s. 422.

[2] Por. Н. Ткаченко, Віками оповитий, Івано-Франківськ 2009, passim.

[3] K. Lubecki, Wspomnienie o księciu kardynale Puzynie, "Ateneum Kapłańskie", R. 3 (1911), t. 6, s. 193-209.

[4] Dominik  Magnuszewski [Życiorys], „Tygodnik Ilustrowany”, 21 listopada 1859, nr 10, s. 73–74; zob. też jego wiersz „Dzień 29 listopada" wyd. w Warszawie w 1830 r.
Źródło części tekstu: http://www.cracovia-leopolis.pl/index.php?pokaz=slownik&id=316